Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι η αρχαιότερη μηχανή με γρανάζια που έχει βρεθεί σε ολόκληρο τον κόσμο και θεωρείται από πολλούς επιστήμονες ως το πιο περίπλοκο τεχνολογικό δημιούργημα των προγόνων μας.
Ένα περίεργο εύρημα
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων (γνωστός και ως αστρολάβος ή υπολογιστής των Αντικυθήρων), ανακαλύφθηκε το 1900 από ένα σφουγγαρά στα ανοικτά των Αντικυθήρων, σε βάθος 40 μέτρων, μέσα σε ένα παλιό ρωμαϊκό ναυάγιο. Χρονολογείται γύρω στο 125 π.Χ. και πιστεύεται ότι προέρχεται από τη Ρόδο, που εκείνη την εποχή ήταν γνωστή για την πρόοδό της στη μεταλλοτεχνία και την αστρονομία. Θεωρείται ένα αστρονομικό μηχάνημα ακριβείας, με εκπληκτική μηχανική τελειότητα και διαβαθμισμένες πλάκες στο εξωτερικό του, ενώ εσωτερικά αποτελείται από αλληλοεμπλεκόμενους οδοντωτούς τροχούς, τους οποίους έθετε σε κίνηση, με διαφορετική ταχύτητα τον καθένα, ένας περιστρεφόμενος χειροκίνητος άξονας. Από πολλούς ερευνητές έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος υπολογιστής στην παγκόσμια ιστορία.
Η δομή του
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν φτιαγμένος από μπρούτζο και είχε τοποθετηθεί μέσα σε ένα ξύλινο πλαίσιο, το οποίο δεν διασώθηκε. Η πολυπλοκότητα και η ακρίβειά του έχει συναρπάσει, αλλά και έχει προβληματίσει πολλούς ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας, οι οποίοι προσπαθούν εδώ και δεκαετίες να κατανοήσουν τα μυστικά του. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι η ανάλογη τεχνολογία των οδοντωτών τροχών, αλλά και του διαφορικού γραναζιού που χρησιμοποιήθηκε για την κίνηση των μερών του, επανεμφανίστηκε στην τέχνη της ωρολογοποιίας τον 13ο και 14ο μ.Χ. αιώνα, δηλαδή περίπου 1.500 χρόνια αργότερα!
Γιατί κατασκευάστηκε;
Μέχρι πρόσφατα, κανείς δεν είχε καταφέρει να ανακαλύψει ποια ακριβώς ήταν η χρησιμότητά του. Οι απόψεις που έχουν παρουσιασθεί κατά καιρούς είναι: αστρολάβος, δρομόμετρο, πλανητάριο, αστρονομικό ναυτικό ρολόι ή πλοογνώμονας της αρχαιότητας. Η επιστημονική μελέτη του μηχανισμού ήταν πολύ δύσκολη, αφού έπρεπε να επιλυθεί ένα τρισδιάστατο παζλ από τα 82 σωζόμενα θραύσματα. Επιπλέον, κάποια κομμάτια του δεν βρέθηκαν ποτέ, ενώ μερικά άλλα έχουν αμετάκλητα ενωθεί μεταξύ τους απαγορεύοντας την πρόσβαση στο εσωτερικό του. Αν στα παραπάνω προστεθεί το γεγονός ότι οι οδηγίες για τη χρήση του ήταν ελλιπείς (σβησμένες και διαβρωμένες επιγραφές επάνω στα θραύσματα) και ότι ο Μηχανισμός είναι ένα μουσειακό αντικείμενο το οποίο πρέπει να παραδοθεί ανέπαφο στις επόμενες γενιές, αντιλαμβάνεται κανείς τους λόγους για τους οποίους, παρά τις προσπάθειες, η χρησιμότητά του παρέμενε μυστήριο έναν αιώνα μετά την ανακάλυψή του.
Οι προσπάθειες των ειδικών
Οι ειδικοί επιστήμονες που προσπάθησαν να αποκρυπτογραφήσουν τον Μηχανισμό, γνώριζαν με βεβαιότητα ότι σχετίζεται με αστρονομικά φαινόμενα και ότι αποτελεί ένα είδος πολύπλοκου μηχανικού υπολογιστή, αλλά δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την ακριβή του λειτουργία. Το πρώτο επιστημονικό άρθρο πάνω στην αποκρυπτογράφησή του δημοσιεύθηκε το 1959, στο παγκοσμίου φήμης περιοδικό Scientific American, αλλά τα συμπεράσματά του δεν έγιναν αποδεκτά από τους ειδικούς αρχαιολόγους της εποχής, οι οποίοι πίστευαν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν το θεωρητικό υπόβαθρο, αλλά όχι και την απαιτούμενη τεχνολογία για μια τέτοια κατασκευή.
Η πρόσφατη αποκρυπτογράφηση
Η διεθνής ομάδα που συγκροτήθηκε πριν από δύο χρόνια για την μελέτη του μηχανισμού, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, είχε ως εφόδια τις προγενέστερες μελέτες, αλλά και την τελευταία λέξη της απεικονιστικής τεχνολογίας. Με τη βοήθεια του πρωτοποριακού αξονικού τομογράφου Blade Runner, βάρους 12 τόνων και κόστους ενός εκατομμυρίου ευρώ, έγινε δυνατή η επανεμφάνιση σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας ή του εσωτερικού του Μηχανισμού, τα οποία παλαιότερα δεν ήταν ορατά ακόμα και με τα τελειότερα συστήματα σάρωσης και φωτογράφησης.
Σπείρες, τροχοί, άξονες…
Τα αποτελέσματα της έρευνας με τον ειδικό ψηφιακό τομογράφο, έδειξαν ότι διέθετε 30 οδοντωτούς τροχούς (διαμέτρου 0,9-13 εκατοστών) οι οποίοι περιστρέφονταν γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του μηχανισμού κατέληγε σε 4 καντράν, όπως τα σημερινά ρολόγια, που διέθεταν 235 σπείρες, ενώ η οπίσθια όψη του Μηχανισμού σχετιζόταν με τον Μετωνικό κύκλο των Βαβυλωνίων. Ο Μετωνικός κύκλος προκύπτει από τη στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες (ένας σεληνιακός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο όμοιων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από πανσέληνο σε πανσέληνο).
Η πρόβλεψη των εκλείψεων
Στην πίσω πλευρά του Μηχανισμού, το καντράν ήταν επίσης σπειροειδές και έφερε 223 υποδιαιρέσεις σε κάθε σπείρα των τεσσάρων στροφών. Τόσο ο αριθμός των υποδιαιρέσεων όσο και η ανάγνωση των συμβόλων που εντοπίστηκαν μεταξύ αυτών, καταδεικνύουν ότι το συγκεκριμένο σημείο αποτελεί αναπαράσταση του κύκλου του Σάρου, ο οποίος προβλέπει τις εκλείψεις: αν μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί έπειτα από 223 σεληνιακούς μήνες.
Οι θέσεις των πλανητών
Το καντράν της μπροστινής όψης, εκτός από το κλασικό ημερολόγιο των 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για δίσεκτα έτη), έδειχνε πιθανότατα τις σχετικές θέσεις των πλανητών (έχουν εντοπισθεί προς το παρόν μόνο ο Ήλιος, η Σελήνη και η Αφροδίτη). Πώς όμως «διαβάζονταν» οι ενδείξεις στα καντράν; Αν θυμηθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα πικάπ, θα πάρει την απάντηση: η μετακινούμενη στις σπείρες βελόνα έδινε την ένδειξη. Με τη βοήθεια του τομογράφου, επίσης, έχουν διαβαστεί αρκετές από τις μικροσκοπικές επιγραφές που υπήρχαν στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες αφενός αφορούσαν ονόματα αστρονομικών σωμάτων και αφετέρου οδηγίες χρήσης του Μηχανισμού. [Σημείωση: τα παραπάνω στοιχεία είναι ενδεικτικά μόνο της αποκρυπτογράφησης του μηχανισμού, αφού η συνολική τους παράθεση θα απαιτούσε αρκετές σελίδες].
Η επιστημονική επαλήθευση
Σήμερα θεωρείται ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί την πρακτική υλοποίηση της θεωρίας του Ιππάρχου (190-120 π.Χ.), του μεγαλύτερου ίσως γεωγράφου και αστρονόμου της αρχαιότητας, ο οποίος βασίστηκε στις αστρονομικές γνώσεις των Βαβυλωνίων. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ερευνητές κατάφεραν να επαληθεύσουν επιστημονικά τη σωστή λειτουργία του μηχανισμού, με τη χρήση ειδικών προγραμμάτων υπολογιστών και δεδομένων της NASA. Έτσι, συγκρίνοντας τις εκλείψεις στο καντράν του Μετωνικού κύκλου, με τις εκλείψεις που έγιναν στη γη από το 400 π.Χ. ως το 1 π.Χ., διαπίστωσαν απόλυτη ταύτιση!
Ένα ανεκτίμητο κειμήλιο
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων χρησιμοποιούνταν από τους αρχαίους Έλληνες για τον υπολογισμό των κινήσεων του ήλιου, της σελήνης και των πλανητών. Παρείχε στους προγόνους μας τη δυνατότητα να πραγματοποιούν μαθηματικούς υπολογισμούς κάθε είδους, καθώς και να παρατηρούν τη θέση του ήλιου και της σελήνης στον ελληνικό ζωδιακό κύκλο και το αιγυπτιακό ημερολόγιο. Παρά το γεγονός, όμως, ότι αποκρυπτογραφήθηκαν οι κύριες λειτουργίες του, οι ειδικοί θεωρούν ότι υπάρχουν ακόμη πολλά σκοτεινά σημεία για διαλεύκανση, τόσο πάνω στον ίδιο τον Μηχανισμό, όσο και στην τεχνολογική πρόοδο της περιόδου που αντιπροσωπεύει (1ος π.Χ. αιώνας).
Επίλογος
Τα κομμάτια του Μηχανισμού φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Αντικρύζοντάς τα ο ενθουσιώδης επισκέπτης δεν βλέπει τίποτα παραπάνω από φθαρμένα και κολλημένα μεταξύ τους μεταλλικά μέρη. Διαβρωμένος, όμως, από το πέρασμα 21 φθοροποιών αιώνων, κρύβει στα σκουριασμένα γρανάζια του την καλύτερη στιγμή μιας ολόκληρης εποχής και ενός λαού με τεράστια πνευματική δύναμη και προηγμένο πολιτισμό, που ακόμη και σήμερα προκαλεί δέος με το ασύλληπτο μεγαλείο του!
Ένα περίεργο εύρημα
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων (γνωστός και ως αστρολάβος ή υπολογιστής των Αντικυθήρων), ανακαλύφθηκε το 1900 από ένα σφουγγαρά στα ανοικτά των Αντικυθήρων, σε βάθος 40 μέτρων, μέσα σε ένα παλιό ρωμαϊκό ναυάγιο. Χρονολογείται γύρω στο 125 π.Χ. και πιστεύεται ότι προέρχεται από τη Ρόδο, που εκείνη την εποχή ήταν γνωστή για την πρόοδό της στη μεταλλοτεχνία και την αστρονομία. Θεωρείται ένα αστρονομικό μηχάνημα ακριβείας, με εκπληκτική μηχανική τελειότητα και διαβαθμισμένες πλάκες στο εξωτερικό του, ενώ εσωτερικά αποτελείται από αλληλοεμπλεκόμενους οδοντωτούς τροχούς, τους οποίους έθετε σε κίνηση, με διαφορετική ταχύτητα τον καθένα, ένας περιστρεφόμενος χειροκίνητος άξονας. Από πολλούς ερευνητές έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος υπολογιστής στην παγκόσμια ιστορία.
Η δομή του
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν φτιαγμένος από μπρούτζο και είχε τοποθετηθεί μέσα σε ένα ξύλινο πλαίσιο, το οποίο δεν διασώθηκε. Η πολυπλοκότητα και η ακρίβειά του έχει συναρπάσει, αλλά και έχει προβληματίσει πολλούς ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας, οι οποίοι προσπαθούν εδώ και δεκαετίες να κατανοήσουν τα μυστικά του. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι η ανάλογη τεχνολογία των οδοντωτών τροχών, αλλά και του διαφορικού γραναζιού που χρησιμοποιήθηκε για την κίνηση των μερών του, επανεμφανίστηκε στην τέχνη της ωρολογοποιίας τον 13ο και 14ο μ.Χ. αιώνα, δηλαδή περίπου 1.500 χρόνια αργότερα!
Γιατί κατασκευάστηκε;
Μέχρι πρόσφατα, κανείς δεν είχε καταφέρει να ανακαλύψει ποια ακριβώς ήταν η χρησιμότητά του. Οι απόψεις που έχουν παρουσιασθεί κατά καιρούς είναι: αστρολάβος, δρομόμετρο, πλανητάριο, αστρονομικό ναυτικό ρολόι ή πλοογνώμονας της αρχαιότητας. Η επιστημονική μελέτη του μηχανισμού ήταν πολύ δύσκολη, αφού έπρεπε να επιλυθεί ένα τρισδιάστατο παζλ από τα 82 σωζόμενα θραύσματα. Επιπλέον, κάποια κομμάτια του δεν βρέθηκαν ποτέ, ενώ μερικά άλλα έχουν αμετάκλητα ενωθεί μεταξύ τους απαγορεύοντας την πρόσβαση στο εσωτερικό του. Αν στα παραπάνω προστεθεί το γεγονός ότι οι οδηγίες για τη χρήση του ήταν ελλιπείς (σβησμένες και διαβρωμένες επιγραφές επάνω στα θραύσματα) και ότι ο Μηχανισμός είναι ένα μουσειακό αντικείμενο το οποίο πρέπει να παραδοθεί ανέπαφο στις επόμενες γενιές, αντιλαμβάνεται κανείς τους λόγους για τους οποίους, παρά τις προσπάθειες, η χρησιμότητά του παρέμενε μυστήριο έναν αιώνα μετά την ανακάλυψή του.
Οι προσπάθειες των ειδικών
Οι ειδικοί επιστήμονες που προσπάθησαν να αποκρυπτογραφήσουν τον Μηχανισμό, γνώριζαν με βεβαιότητα ότι σχετίζεται με αστρονομικά φαινόμενα και ότι αποτελεί ένα είδος πολύπλοκου μηχανικού υπολογιστή, αλλά δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την ακριβή του λειτουργία. Το πρώτο επιστημονικό άρθρο πάνω στην αποκρυπτογράφησή του δημοσιεύθηκε το 1959, στο παγκοσμίου φήμης περιοδικό Scientific American, αλλά τα συμπεράσματά του δεν έγιναν αποδεκτά από τους ειδικούς αρχαιολόγους της εποχής, οι οποίοι πίστευαν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν το θεωρητικό υπόβαθρο, αλλά όχι και την απαιτούμενη τεχνολογία για μια τέτοια κατασκευή.
Η πρόσφατη αποκρυπτογράφηση
Η διεθνής ομάδα που συγκροτήθηκε πριν από δύο χρόνια για την μελέτη του μηχανισμού, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, είχε ως εφόδια τις προγενέστερες μελέτες, αλλά και την τελευταία λέξη της απεικονιστικής τεχνολογίας. Με τη βοήθεια του πρωτοποριακού αξονικού τομογράφου Blade Runner, βάρους 12 τόνων και κόστους ενός εκατομμυρίου ευρώ, έγινε δυνατή η επανεμφάνιση σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας ή του εσωτερικού του Μηχανισμού, τα οποία παλαιότερα δεν ήταν ορατά ακόμα και με τα τελειότερα συστήματα σάρωσης και φωτογράφησης.
Σπείρες, τροχοί, άξονες…
Τα αποτελέσματα της έρευνας με τον ειδικό ψηφιακό τομογράφο, έδειξαν ότι διέθετε 30 οδοντωτούς τροχούς (διαμέτρου 0,9-13 εκατοστών) οι οποίοι περιστρέφονταν γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του μηχανισμού κατέληγε σε 4 καντράν, όπως τα σημερινά ρολόγια, που διέθεταν 235 σπείρες, ενώ η οπίσθια όψη του Μηχανισμού σχετιζόταν με τον Μετωνικό κύκλο των Βαβυλωνίων. Ο Μετωνικός κύκλος προκύπτει από τη στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες (ένας σεληνιακός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο όμοιων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από πανσέληνο σε πανσέληνο).
Η πρόβλεψη των εκλείψεων
Στην πίσω πλευρά του Μηχανισμού, το καντράν ήταν επίσης σπειροειδές και έφερε 223 υποδιαιρέσεις σε κάθε σπείρα των τεσσάρων στροφών. Τόσο ο αριθμός των υποδιαιρέσεων όσο και η ανάγνωση των συμβόλων που εντοπίστηκαν μεταξύ αυτών, καταδεικνύουν ότι το συγκεκριμένο σημείο αποτελεί αναπαράσταση του κύκλου του Σάρου, ο οποίος προβλέπει τις εκλείψεις: αν μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί έπειτα από 223 σεληνιακούς μήνες.
Οι θέσεις των πλανητών
Το καντράν της μπροστινής όψης, εκτός από το κλασικό ημερολόγιο των 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για δίσεκτα έτη), έδειχνε πιθανότατα τις σχετικές θέσεις των πλανητών (έχουν εντοπισθεί προς το παρόν μόνο ο Ήλιος, η Σελήνη και η Αφροδίτη). Πώς όμως «διαβάζονταν» οι ενδείξεις στα καντράν; Αν θυμηθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα πικάπ, θα πάρει την απάντηση: η μετακινούμενη στις σπείρες βελόνα έδινε την ένδειξη. Με τη βοήθεια του τομογράφου, επίσης, έχουν διαβαστεί αρκετές από τις μικροσκοπικές επιγραφές που υπήρχαν στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες αφενός αφορούσαν ονόματα αστρονομικών σωμάτων και αφετέρου οδηγίες χρήσης του Μηχανισμού. [Σημείωση: τα παραπάνω στοιχεία είναι ενδεικτικά μόνο της αποκρυπτογράφησης του μηχανισμού, αφού η συνολική τους παράθεση θα απαιτούσε αρκετές σελίδες].
Η επιστημονική επαλήθευση
Σήμερα θεωρείται ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί την πρακτική υλοποίηση της θεωρίας του Ιππάρχου (190-120 π.Χ.), του μεγαλύτερου ίσως γεωγράφου και αστρονόμου της αρχαιότητας, ο οποίος βασίστηκε στις αστρονομικές γνώσεις των Βαβυλωνίων. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ερευνητές κατάφεραν να επαληθεύσουν επιστημονικά τη σωστή λειτουργία του μηχανισμού, με τη χρήση ειδικών προγραμμάτων υπολογιστών και δεδομένων της NASA. Έτσι, συγκρίνοντας τις εκλείψεις στο καντράν του Μετωνικού κύκλου, με τις εκλείψεις που έγιναν στη γη από το 400 π.Χ. ως το 1 π.Χ., διαπίστωσαν απόλυτη ταύτιση!
Ένα ανεκτίμητο κειμήλιο
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων χρησιμοποιούνταν από τους αρχαίους Έλληνες για τον υπολογισμό των κινήσεων του ήλιου, της σελήνης και των πλανητών. Παρείχε στους προγόνους μας τη δυνατότητα να πραγματοποιούν μαθηματικούς υπολογισμούς κάθε είδους, καθώς και να παρατηρούν τη θέση του ήλιου και της σελήνης στον ελληνικό ζωδιακό κύκλο και το αιγυπτιακό ημερολόγιο. Παρά το γεγονός, όμως, ότι αποκρυπτογραφήθηκαν οι κύριες λειτουργίες του, οι ειδικοί θεωρούν ότι υπάρχουν ακόμη πολλά σκοτεινά σημεία για διαλεύκανση, τόσο πάνω στον ίδιο τον Μηχανισμό, όσο και στην τεχνολογική πρόοδο της περιόδου που αντιπροσωπεύει (1ος π.Χ. αιώνας).
Επίλογος
Τα κομμάτια του Μηχανισμού φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Αντικρύζοντάς τα ο ενθουσιώδης επισκέπτης δεν βλέπει τίποτα παραπάνω από φθαρμένα και κολλημένα μεταξύ τους μεταλλικά μέρη. Διαβρωμένος, όμως, από το πέρασμα 21 φθοροποιών αιώνων, κρύβει στα σκουριασμένα γρανάζια του την καλύτερη στιγμή μιας ολόκληρης εποχής και ενός λαού με τεράστια πνευματική δύναμη και προηγμένο πολιτισμό, που ακόμη και σήμερα προκαλεί δέος με το ασύλληπτο μεγαλείο του!
Πηγές: Εργασία: Decoding the ancient Greek astronomical calculator, known as ‘’the Antikythera Mechanism’’. Nature 444, 587-591 (30 November 2006), Επίσημη ιστοσελίδα ερευνητικού προγράμματος: www.antikythera-mechanism.gr.
______________________________________________________________________
Το άρθρο φιλοξενήθηκε στις 24-2-2007 στην εφημερίδα ΄΄Χανιώτικα Νέα΄΄
______________________________________________________________________
Το άρθρο φιλοξενήθηκε στις 24-2-2007 στην εφημερίδα ΄΄Χανιώτικα Νέα΄΄
